« Οι αισθητικές επιλογές του νέου Ξενάκη στο μεταπολεμικό ιδεολογικό πλαίσιο της Γαλλίας » - « Les choix esthétiques du jeune Xenakis dans le contexte idéologique de la France d’après-guerre »

     Communication dispensée par Anne-Sylvie BARTHEL-CALVET (membre du GREAM) dans le cadre du 80 ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «Επιδράσεις και αλληλεπιδράσεις», à l'université d'Athènes, le 25 novembre 2016 à 10h30.

     L’évolution de la production de jeunesse de Xenakis ainsi que les idées qu’il a pu alors exprimer ont pu apparaître rétrospectivement comme manifestant des contradictions qui résultaient d’un parcours encore erratique et d’une conscience peut-être pas encore très affermie quant à la direction que le jeune compositeur souhaitait prendre. Ultérieurement, l’historiographie xenakienne – assez nettement téléguidée par le compositeur lui-même – a eu tendance à oblitérer l’évolution de cette période pour braquer les projecteurs sur les événements biographiques dramatiques qui précédèrent (la guerre et sa blessure) et, sur le plan créatif, sur les développements de l’art-science xenakien qui suivirent. C’est finalement à François-Bernard Mâche, l’ami de toujours, qu’il montrera ses essais de jeunesse au milieu des années 80. Celui-ci en dressera le catalogue dans un texte publié en 1988 (« L’hellénisme de Xenakis ») où il analyse l’évolution de Xenakis à cette époque sous l’angle de l’hellénisme auquel il rattache tant les évocations folklorisantes que le rationalisme universalisant qui suivit.

     En fait, un certain nombre d’archives de cette époque, et plus particulièrement les 14 premiers carnets de notes de Xenakis apportent un éclairage nouveau sur ces années-charnières 1951-54, dans la mesure où ils montrent les liens entre ses préoccupations musicales et des réflexions plus générales, qui ont, pour certaines, une véritable dimension sociale, voire politique. On le voit ainsi osciller entre une tendance « folklorisante » qu’il met en lien avec une « fonction sociale » de la musique et une plus abstraite pour lequel il évoque le terme de « formalisme ». Les différentes orientations présentées dans ces documents d’archives prennent une résonance particulière si on les confrontent à sa correspondance de l’époque qui met en évidence ses relations avec des acteurs du monde musical fortement engagés politiquement, tant du côté des partisans du Manifeste de Prague (pro-communiste) que du Congrès pour la Liberté de la Culture (pro-américain). Xenakis apparaît alors pleinement ancré dans les débats politiques qui agitent le monde intellectuel et artistique français de l’immédiat après-guerre.

     Ma contribution se propose d’étudier le positionnement de Xenakis par rapport à cet aspect de la vie intellectuelle française des années 50 et son incidence sur son propre parcours artistique.

     Η εξέλιξη της συνθετικής παραγωγής του Ξενάκη κατά τη διάρκεια των νεανικών του χρόνων φαίνεται να είναι, εκ των υστέρων, αρκετά αντιφατική και φανερώνει ίσως μια μη σαφή και σταθερή συνειδητή απόφαση όσον αφορά στην πορεία την οποία ο νέος συνθέτης ήθελε να ακολουθήσει.  Αργότερα, η ξενακική ιστοριογραφία – τηλεκατευθυνόμενη καθαρά από τον ίδιο τον συνθέτη – έτεινε να σφραγίσει την εξέλιξη αυτής της περιόδου, έτσι ώστε να εστιάσει στα δραματικά βιογραφικά γεγονότα που προηγήθηκαν (ο πόλεμος και ο τραυματισμός) και στην ανάπτυξη της ξενακικής τέχνης και επιστήμης που ακολούθησαν.

     Ενας σημαντικός αριθμός αρχείων αυτής της περιόδου, και πιο συγκεκριμένα τα πρώτα δεκατέσσερα σημειωματάρια του Ξενάκη, φωτίζουν εκ νέου την περίοδο 1951-1954 και αναδεικνύουν ιδιαίτερα τις σχέσεις ανάμεσα στις μουσικές του ανησυχίες και στους γενικότερους του στοχασμούς κοινωνικού και μάλιστα πολιτικού επιπέδου. Οι διαφορετικές κατευθύνσεις που του παρουσιάστηκαν αποκτούν μια ξεχωριστή χροιά διαβάζοντας την αλληλογραφία του με πρόσωπα έντονα πολιτικά στρατευμένα του μουσικού κόσμου, τόσο από την πλευρά των οπαδών του Μανιφέστου της Πράγας (φιλοκομμουνιστικό), όσο και αυτών του Κονγκρέσου για την Ελευθερία του Πολιτισμού (φιλοαμερικανικό). Κατά συνέπεια, ο Ξενάκης μοιάζει να είναι ολοκληρωτικά καθηλωμένος στις πολιτικές συζητήσεις που ταράζουν τον διανοούμενο και καλλιτεχνικό κόσμο στην Γαλλία αμέσως μετά τον πόλεμο.

     Η εισήγησή μου θα προσπαθήσει να μελετήσει τη θέση του Ξενάκη σε σχέση με αυτήν την όψη της γαλλικής πνευματικής ζωής της δεκαετίας του 1950 και την επίπτωση που είχε στην προσωπική του καλλιτεχνική πορεία.